2025-ci ildə hansı iqtisadiyyat daha yaxşı nəticə göstərib?

"The Economist jurnalının illik reytinqi."
Daha pis ola bilərdi. Aprel ayında prezident Donald Tramp ticarət müharibəsinə başlayanda, investorlar və bir çox iqtisadçılar dərin qlobal geriləmədən qorxurdular. Nəticədə isə dünya ÜDM-i bu il, görünür, keçən il olduğu kimi təxminən 3% artacaq. İşsizlik demək olar ki, hər yerdə aşağı səviyyədə qalır. Fond bazarları daha bir il stabil yüksəliş nümayiş etdirdi. Yalnız inflyasiya ciddi narahatlıq doğurur: İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı ölkələrində o, hələ də mərkəzi bankların 2%-lik hədəfindən yuxarıdır.
Bu ümumi göstəricilər böyük fərqləri gizlədir. Buna görə artıq beşinci ildir ki, The Economist "ilin iqtisadiyyatı"nı seçir. Biz beş göstərici üzrə – inflyasiya, inflyasiyanın "genişliyi" (qiymət artımının müxtəlif mal və xidmət kateqoriyalarına yayılma dərəcəsi), ÜDM, məşğulluq və fond bazarı dinamiki üzrə – məlumatları toplayıb, əsasən varlı olan 36 ölkəni hər bir meyar üzrə reytinqə saldıq və 2025-ci ildə ümumi iqtisadi uğura görə yekun sıralama tərtib etdik. Nəticələr aşağıdakı cədvəldə göstərilib.
Cənubi Avropa yeni iqtisadi uğurlarla sevindirir
Keçən il lider İspaniya idisə, bu dəfə birinci yerdə Portuqaliya qərarlaşıb. 2025-ci ildə o, güclü ÜDM artımı, aşağı inflyasiya və aktiv fond bazarını birləşdirməyi bacarıb. 2010-cu illərdə ciddi çətinliklər yaşamış Avrozonanın digər ölkələri – o cümlədən 2022 və 2023-cü illərin qalibi olan Yunanıstan və yenə İspaniya – reytinqin ilk pillələrində  yer alıblar.
Bu arada İsrail 2023-cü ilin sarsıntılarından sonra inamlı bərpa prosesini davam etdirir. İrlandiya isə az qala birinci olacaqdı – cüzi fərqlə geri qaldı.
Autsayderlər isə əsasən Şimali Avropa ölkələridir. Estoniya, Finlandiya və Slovakiya son sıralar uğrunda "mübarizə aparır". Almaniya əvvəlki illərlə müqayisədə nisbətən yaxşı nəticə göstərsə də, hələ də uğurdan uzaqdır. Birləşmiş Krallıq üçün də eyni sözləri demək olar. Siyasi xaosa baxmayaraq, Fransa kifayət qədər yaxşı göstəricilərlə fərqlənir. ABŞ isə yalnız orta mövqedədir – hətta İtaliyadan da aşağıda. ABŞ-ın əmək bazarı güclü olsa da, qeyri-adi deyil; nisbətən yüksək inflyasiya ölkənin ümumi reytinqini aşağı salır.
İnflyasiya və "inflyasiyanın genişliyi" bizə nə deyir?
İlk göstəricimiz əsas inflyasiyadır (qida və enerji istisna olmaqla). İllik inflyasiya səviyyəsi mərkəzi bankların standart hədəfi olan 2%-ə nə qədər yaxın olarsa, reytinqdə yer bir o qədər yüksək olur.
Türkiyədə inflyasiya bütün digər ölkələrdən yenə dəfələrlə yüksəkdir. İkinci ən pis nəticə Estoniyaya məxsusdur: 2025-ci ilin üçüncü rübündə əsas inflyasiya orada 7%-ə yaxınlaşıb — ölkə hələ də 2022-ci ilin enerji böhranının təsirlərini yaşayır.
Başqa problemlər yaşayan müxtəlif ölkələr də var. Birləşmiş Krallıqda əsas inflyasiya keçən illə müqayisədə düşsə də, hələ də 4% səviyyəsindədir — İngiltərə Bankının hədəfindən xeyli yüksək.
Bəzi ölkələrdə isə əsas inflyasiya əksinə, həddindən artıq aşağıdır. Məsələn, İsveçdə o, demək olar ki, yoxdur. Son dörd ildə qiymət artımından yorulan ev təsərrüfatları üçün bu xoş səslənə bilər. Lakin iqtisadçılar üçün bu narahatlıq doğurur, çünki deflyasiya istehlakı azaldır və real borc yükünü artırır. Cüzi inflyasiya tam inflyasiyasızlıqdan daha yaxşıdır. Finlandiya və İsveçrə də oxşar vəziyyətdədir. Yaponiyada inflyasiya 2010-cu illə müqayisədə yüksəlib, lakin başqa regionlardakı həddindən artıq "qızışma" səviyyəsinə çatmır.
İnflyasiyanın genişliyi (2%-dən çox bahalaşan səbət mallarının payı) də eyni mənzərəni təsdiqləyir. Bəzi ölkələrdə bu göstərici kəskin artıb – xüsusilə ABŞ-da, ehtimal ki, həddindən artıq genişmiqyaslı fiskal siyasətə görə. Avstraliyada isə istehlak səbətinin 85%-dən çoxunun qiyməti ildə 2%-dən çox artır.
İqtisadi artım və məşğulluq: kim qalibdir?
Bu göstəricilər seçicilər üçün kritikdir. Portuqaliya burada da fərqlənir. Turizm yüksəlişdədir; çoxlu varlı əcnəbilər aşağı vergi dərəcələrindən yararlanmaq üçün ölkəyə köçür. ÜDM artımı Avropa ortalamasından xeyli yüksəkdir.
Çexiya və Kolumbiya həm istehsal, həm də məşğulluq baxımından yaxşı nəticələr göstərərək, reytinqin yuxarı üçdə birinə düşüb. Bunun əksinə olaraq, Cənubi Koreya iş yerlərini itirir. Neft və gəmiçilik kimi sahələrdən asılı olan Norveç isə dünya ticarətinin yavaşlaması səbəbilə çətinliklərlə üzləşir.
İrlandiya 2025-ci ilin üçüncü rübündə illik ifadədə 12%-dən çox ÜDM artımı qeydə alıb — bu təsirli rəqəmdir, lakin eyni zamanda aldadıcıdır. Çünki böyük transmillət korporasiyalar mənfəətlərini İrlandiyada qeydiyyatdan keçirdikləri üçün rəqəmlər şişir. Buna görə irlandiyalı iqtisadçılar xüsusi "tənzimlənmiş ümumi daxili tələbat" göstəricisindən istifadə edirlər — biz də qiymətləndirməmizdə məhz onu əsas götürdük.
Fond bazarları: liderlər və geridə qalanlar
ABŞ fond bazarının qeydsiz-şərtsiz lider olacağını düşünmək olardı. Amma artım yaxşıdır, qeyri-adi deyil. Güclü göstəricilər əsasən əvvəlki illərin uğurlarını əks etdirir. Fransada da oxşar vəziyyət var — orta nəticələr; LVMH-nin səhmləri demək olar ki, artmayıb.
Ən pis nəticə Danimarkadadır: Ozempic istehsalçısı Novo Nordisk-in səhmləri son bir ildə 60% ucuzlaşıb — şirkət artıq çəki azaldan dərman bazarında lider deyil.
Ən təsirli gəlirlilik tamamilə başqa ölkələrdə qeydə alınıb. Çexiya və Cənubi Koreya şirkətləri yaxşı performans göstərsə də, ən güclü nəticə İsraildədir — ölkənin ən böyük listinq şirkəti Bank Leumi-nin səhmləri son bir ildə təxminən 70% artıb. Portuqaliya fond bazarı da 2025-ci ildə 20%-dən çox yüksəlib. / banker.az